Trasa Szklarnia – Porytowe Wzgórze

Szklarnia. Wieś nad strumieniem Czartosowa, siedziba leśnictwa.
Założona w XVIII w. pod nazwą Nizioł. W końcu XVIII w. ordynacja zamojska zbudowała tu hutę szkła istniejącą do 1836 r„ produkującą naczynia szklane i butelki dla browaru w Zwierzyńcu. 13 czerwca 1944 r. wieś została zbombardowana przez Niemców i spalona. Tego dnia doszło także do walki polsko-radzieckiego zgrupowania partyzantów pod dow. ppłk. Nikołaja Prokopiuka, które po odparciu wroga przeszło w rejon Porytowego Wzgórza.
W pobliżu wsi ostoja konika biłgorajskiego utworzona w 1986 r. Z inicjatywy Dyrekcji Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie. W warunkach naturalnych żyje kilkanaście koni na kilkudziesięciohektarowym ogrodzonym terenie. Część koni wykorzystywana jest do rekreacji i rehabilitacji osób niepełnosprawnych (hipoterapii). Na pn. wsch. od wsi rez. przyrody „Szklarnia”, utworzony w 1989 r. na pow. 278,32 ha, chroniący drzewostan Puszczy Solskiej z jodłą. W pn. części rezerwatu ścieżka przyrodnicza oznakowana w 1996 r. Na pd. od wsi rez. przyrody „Lasy Janowskie”, utworzony w 1984 r. na pow. 2676,87 ha, chroniący las mieszany o charakterze zbliżonym do naturalnego i miejsce bitwy partyzantów z hitlerowcami.
Przy drodze do wsi Momoty Górne ekspozycja zlikwidowanej już kolejki leśnej.

10 km na pd. wsch. drogą przez Szklarnię – Porytowe Wzgórze. Wał wydmowych wzniesień dl. 2 km (207 m n.p.m.) przeciętych rz. Branwią w Lasach Janowskich. Cmentarz partyzantów poległych w Lasach Lipskich i Lasach Janowskich i ekspresyjny pomnik z 1974 proj. Bronisława Chromego przedstawiający partyzantów podrywających się do walki podczas wybuchu pocisku. Obok pomnika krzyż z 1991 r. z napisem: „Odrzuconym, zapomnianym, poniewieranym żołnierzom wielkiej Armii Podziemnej z AK i BCh daj Jezu łaskę zbawienia” i obelisk z napisem „Krzyż, który pojednał ziemię z niebem, niech pojedna ludzi, którzy 14 VI 1944 r. na Porytowym Wzgórzu za słuszną bili się rzecz”.

W czerwcu 1944 r. nasilenie walk partyzanckich na ziemiach polskich zbliżało się do apogeum, szczególną rolę odgrywała Lubelszczyzna, gdzie okupant utracił kontrolę nad znaczną jej częścią. Ponieważ Lubelszczyzna stanowiła bezpośrednie zaplecze frontu, Niemcy postanowili oczyścić ten teren z „band”. Przeciw partyzantom skierowali ok. 30 tysięcy żołnierzy wspartych artylerią bronią pancerną i lotnictwem pod dow. dowódcy okręgu wojskowego Generalnej Guberni gen. Haenicke, rozpoczynając największą w Polsce operację przeciwpartyzancką pod kryptonimem „Sturmwind I” („ Wicher l”).

11 czerwca 1944 r. Niemcy rozpoczęli natarcie na partyzanckie zgrupowanie w Lasach Janowskich liczące ok. 3 tys. ludzi (1 tys. partyzantów AL, 2 tys. partyzantów radzieckich, niewielki oddział NOW-AK, oddział Straży Chłopskiej) pod dow. radzieckiego ppłk. Nikołaja Prokopiuka. Do decydujących walk doszło 14 czerwca na Porytowym Wzgórzu, gdzie partyzanci utworzyli obronę okrężną o dł. ok. 4 km. W ciągu dnia partyzanci odparli niemieckie szturmy i utrzymali swoje pozycje. Nocą wykorzystując luki w niemieckim pierścieniu wyszli z okrążenia razem z rannymi i taborami i przeszli głównie do Puszczy Solskiej, gdzie znaleźli się w drugim kotle. 15 czerwca Niemcy po ostrzale artyleryjskim przystąpili do szturmu na opuszczone pozycje. W sumie partyzanci odnieśli zwycięstwo pomimo dużych strat (ponad 100 poległych i kilkudziesięciu wziętych do niewoli), gdyż zachowali pełną zdolność bojową i zadali Niemcom o wiele większe straty (kilkuset zabitych i 1250 rannych – tylu przeszło przez szpital w Janowie). Gen. Haenick przyznał, że operacja zakończyła się fiaskiem.